Geçmişten Günümüze Kütahya Boşnaklarının Tarihi

Türkiye‟nin Ege Bölgesi‟nde yer alan Kütahya, tarih boyunca pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmış bir şehir olması sebebiyle çeşitli etnik grupların bir arada yaşadığı çok kültürlü bir bölgedir. “Bilinen tarihi içinde Hitit, Frig, Roma,
Bizans, Selçuklu, Germiyanoğulları ve Osmanlı Dönemi uygarlıklarıyla Türkiye Cumhuriyeti’ne ulaşmıştır. Kütahya ili sınırları içinde kalan topraklarda yerleşen ve adı bilinen en eski halk Hititlerdir” (http://www.kutahya.bel.tr/kenttarihi.asp, 25.01.2019).

Kütahya, etrafında bulunan komşu illeri Bursa, Eskişehir, Afyonkarahisar, Uşak, Manisa ve Balıkesir ile çevrilidir. Şehrin Ege Bölgesi‟nde konumlanıyor olması sebebiyle Zeybek formlu halk oyunları bölge kültürüne hâkimdir. Özellikle Kütahya Kalesi, türbe ve camileri, kaplıca, çini ve porseleni ile ünlüdür. 1870‟li yıllardan itibaren, Balkanlarda ve özellikle Bosna‟da yaşanan çeşitli gerilimler sebebiyle Kütahya, Boşnakların yoğun olarak göç ettikleri bölgelerden biri olmuştur. Çok sayıda Boşnak ailenin bulunduğu bölgede, göçün ilk zamanlarından bu yana varlığını korumakta olan Boşnak köyleri bulunmaktadır. “Bizim bildiğimiz, köylerle beraber yaklaşık 8bin ile 10 bin arasında Boşnak olduğu düşünülüyor. Üç tane köyümüz var ve Kütahya‟nın yerli Boşnakları da dâhil 10bine yakın. En fazla nüfus Çayca‟da daha sonra Parmakören ve Akköprü(Yenibosna)” R. Yördem (kişisel iletişim, 26 Kasım 2018). Kütahya‟da, Boşnak nüfusun yoğun olarak yaşadığı ve bu sebeple göçün ilk yıllarından bu yana Boşnakların yerleşim alanları olarak bilinen Çayca, Parmakören ve Yenibosna olmak üzere merkez ilçeye bağlı toplam üç köy bulunmaktadır.

ÇAYCA BOŞNAKLARI

Yenibosna ve Parmakören köyleri şehir merkezine daha yakın konumda olmaları sebebiyle mahalle statüsüne geçen köyler arasındadır. Parmakören ve Yenibosna köylerinde Boşnaklar ve yerli halk aynı mahalle içerisinde ikamet etmekteyken Çayca köyünde bu durum farklıdır. Köy nüfusunun tamamına yakını Boşnak asıllıdır.Köye gerçekleşen göçün tarihleri 1870‟lere kadar geri gitmektedir ki Kütahya‟ya gelen Boşnakların yerleştikleri ilk yerlerden birisi burasıdır. Bir süredir Kütahya merkezde ikamet etmekte olan Raif Arı, ailesinin Çayca köyüne gelişinin 1871 yılına denk geldiğini söyleyerek Kütahya‟ya yerleşen Boşnakların göç sürecini şu şekilde anlatmaktadır;
“Bizim esas Boşnakların kökü Konya Karaman Kağan Sülalesinden. Osmanlı Devleti dünya hâkimi olmak için Müslümanlığı yaymak için şimdiki tarikatlar gibi o zamanki âlimleri araştırıyor kim büyük âlim. Bizim Boşnakların sülaleyi, kim ama bilmiyorum Yugoslavya‟ya götürmüş. Kimini Bulgaristan‟a götürmüş, kimini Makedonya‟ya.
Müslümanlığı yaymak için. Aslında Boşnak diye bir ırk yok Boşnak‟ın kelime anlamı Müslüman. Biz buradan gitmeyiz. Osmanlı‟nın dağılma sürecinde biz geldik. Biz Müslümanız ama bir Türkiye mi Müslüman? İran‟a gidebilirdik, Irak‟a gidebilirdik Suudi Arabistan‟a gidebilirdik. Demek ki niye buraya geldiler, buralı oldukları için buraya geldiler. Biz esas buralıyız, Türkiyeliyiz. 1871‟de tabi kaçma süreci başlamış. Gemiye biniyorlar artık gemi nereye giderse. Bizim gemi İzmir‟e yanaşıyor. İzmir‟e geliyor Halilbeyli köyü var şuanda orada da büyük köyler var. Halilbeyli köyü Turgutlu‟ya bağlı. Oraya geliyor. Arayış içerisinde orada işte kalmış bizimkiler Sandıklıya gidiyor.
Sandıklıda şuanda kaplıcalar var. Kaplıcaların olduğu yere tabi devlet veya halk neresi verimsiz bize vermişler. Orası kamışlık, sineklik, pislik içinde. Yaşayamamışlar, arayış içine düşmüşler. Göçmeniz diye devlet bizi tren yollarında çalıştırmış. Bizim köyün kıyısında Alayunt‟tan Eskişehir yolu, o yolu bizim atalarımız yapmış. Hem çalışmışlar hem de arayış içerisinde. Bizim köyün içerisinde üç beş tane mağara var. Hatta çok var da çoğu kapalı sonra sonra çıkıyor. Demişler ki sazlığın içinde öleceğimize mağarada yaşayalım diye buraya yerleşmişler 1871. Benim babam 1337 doğumlu, 97‟de vefat etti, 84 yaşındaydı. Babam burada doğma. 130 seneyi aşkın bu köye yerleşeli” R. Arı (kişisel iletişim, 26 Kasım 2018). 

Kütahya'da pita şenliği

Köy, adını içinden akan çaydan almakta bu sebeple Çayca olarak adlandırılmaktadır.Çayca köyüne göç etmiş Boşnak sülalelerinden bir diğeri ise Zekeriya Kurt ve ailesidir. Aile mensupları Bosna ve Hersek bölgesinde doğmuş ve 1870‟lerde Çayca köyüne göç etmişlerdir. Kendisi 1942 yılında Çayca‟da doğmuştur. Eşi Fatma Kurt ise 1950, Çayca doğumludur. Oğlu Sabri Kurt 1972, gelini Hesna Kurt 1974 yılında Çayca‟da doğmuş ve komşu aileler olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Hesna Kurt‟un annesi Muhacır, babası Boşnaktır. Kendisinin anlatımına göre, eski
zamanlarda göç sebebiyle insanların kütük bilgileri kaybolmuş, kayıtları tutulamamış ve bulunamamıştır. Bosna-Hersek, o yıllarda Bosna ve Hersek olarak iki farlı bölgeye ayrılmış durumdadır ve Kurt ailesi Türkiye‟ye gerçekleşen göçlerin tam tarihlerini, göçün hangi bölgeden olduğunu kesin olarak bilememektedir. Sabri Kurt ve eşi Hesna Kurt evliliklerinin ardından bir süre Çayca köyünde yaşamaya devam etmiş ancak daha sonra Kütahya merkeze yerleşmiştir. Kurt ailesinin iki oğlu burada dünyaya gelmiştir.

Köye gerçekleşen ilk göçün ardından tarihsel ve sayısal veriler ışığında, yıllar içerisinde köy nüfusunda azalma olduğu görülmektedir. Bazı Boşnak sülaleler, Sandıklı‟dan Çayca‟ya gelirken, yine Çayca‟dan ayrılan bazı sülaleler ise Trakya Bölgesi‟nde Kırklareli‟nin Demirköy ilçesine yerleşmişlerdir. Köyde çoğunlukla yaşlı kesim bulunmaktadır ancak göç zamanlarını ve kültürel olayları hatırlayabilecek pek çok insanın vefat ettiği öğrenilmiştir. Değişen toplumsal olaylar sonucu yeni ve genç nesil, daha verimli eğitim ve iş imkânları sebebiyle köyden Kütahya merkeze yahut büyük Ģehirlere göç etmiştir. Köyde günümüzde yaklaşık 50 hanede yaşayan Boşnak bulunmaktadır. Türkiye istatistik Kurumu‟nun 2007-2018 nüfus verilerine göre, yıllar içerisinde yaşanan nüfus azalışının da göç olgusunu anlamaya olanak sağladığı görülmektedir. ( Editörün Notu: 2021 yılında köy nüfusu 217’dir.)

Köyde Boşnakça lakapları ile birlikte, Aslan (Hajdaroviç), Narin (Nametak), Kurt (Hodoviç), Orhan (Danoviç), Şahin (Puriç), Yördem (Çengiç), Muştu (Muštoviç), Bilgihan (Sefoviç), Kızılkaya (Krvaviç), Bildik (Skikiç), Feriz (Krajšnik), Bayram, Muştuer, Arı, Erbay, Mutlu, Efe, Sevilmiş, Yılmaz, Bayır, Yöngül, Kazer, Baştürk, Mut, İpek, sülaleri ikamet etmektedir. Özellikle bu sülaleler içerisinde Alija(Aliya) Nametak, Boşnak ve Türk edebiyatının önemli bir yazarı ve tarihçidir. 1906 ila 1987 yıllarında Bosna-Hersek‟te yaşamış olan Alija Nametak‟ın oğlu Fehim Nametak ise türkologtur. Alija Nametak, 1960-70 ve 80‟li yıllarda Çayca‟ya gelerek burada kültürel çalışmalar ve derlemeler yapmıştır. Ancak bu derlemelere ulaşılamamıştır. Kendisinin uzak dereceden akrabası olan Kurt ailesi (Fatma Kurt‟un Narin ailesinden akrabası) Alija Nametak‟ın, yanında ses kayıt cihazları ile gelerek çeşitli notlar aldığını söylemiştir.

Alija Nametak

Adının, “Jezik Nasih Iseljenika u Turskoj(Türkiye‟deki Göçmenlerimizin Dili, Sarajevo:1966)” olduğu ya da derlenen
çalışmaların burada toplanmış olabileceği düşünülmektedir.Nüfusunun tamamının Boşnak olduğu Çayca Köyü, merkeze olan uzaklığı sebebi ile diğer etnik gruplar ile etkileşim ve karışımın az olduğu bir bölgedir. Ancak
Parmakören ve Yenibosna köyleri için bu durum değişiklik göstermektedir.

PARMAKÖREN BOŞNAKLARI

Kütahya‟da yaşamakta olan Boşnakların yerleştikleri köylerden bir diğeri ise Parmakören‟dir. ġehir merkezine yakınlığı sebebiyle mahalle statüsüne geçen köye ulaşım, halk otobüsleri ile sağlanabilmektedir. 

Köye gerçekleşen ilk Boşnak göçlerinin tam tarihi hatırlanamasa da, Boşnakların bu bölgede 150 yıldır yaşıyor oldukları düşünülmektedir. “Parmakören kurulumundan bu tarafa Boşnak. Boşnaklar ilk oraya göçüyor. Onlar manavlar ile beraber yaşamak durumunda kaldılar göçtüklerinden bu yana, o yüzden dili daha çabuk kaybettiler. Dolayısıyla kültürlerini de kaybettiler” R. Yördem (kişisel iletişim, 26 Kasım 2018). (Editörün Notu: Köyün 2021 nüfus 3442’dir)

Nüfusunun çoğunluğu Manav olan Parmakören‟de 80 ila 100 BoŞnak‟ın yaŞadığı düŞünülmekte, Arı (BaboviÇ), Kartal (Barakoviç), Gümüş, Çiçek, Baştürk ve Ertürk aileleri ikamet etmektedir. Parmakören (Mahallesi) Konumu itibari ile düzlük bir arazide bulunmaktadır.

YENİBOSNA ( AKKÖPRÜ ) BOŞNAKLARI

Önceleri köy yolunun tarifi yapılırken, köy girişi yakınında bulunan beyaz bir köprü sebebiyle adres belirtmek amacıyla ak köprü ismi kullanılmış ve bu durum, daha sonraları halk arasında yaygınlaşarak köyün ismi olarak bilinmeye başlamıştır. Ailesi Yugoslavya göçmeni olan Yenibosna muhtarı Sadık Bal da köy isminin önceleri Akköprü olarak geçtiğini, daha sonraları Yenibosna olarak değiştirildiğini söylemektedir. Sadık Bal‟ın annesi Nazmiye Bal 1942 yılında Çayca‟da doğmuş, Yenibosna‟ya gelin gelmiştir. Babası Salih Muştu, Çaycalı Muştu sülalesine mensupken annesi Hatice Muştu Çaycalı Feriz sülalesindendir. Dedesinin adı tam olarak bilinmemekle birlikte Pinaga dendiğini belirtmiştir. Dedelerinin göç tarihi hatırlanamasa da Bosna‟dan geldiklerini söylemektedir. Nazmiye Bal‟ın eşi, Sadık Bal‟ın babası Yaşar Bal ise 1939 Yenibosna doğumludur.

Bölgeye gerçekleŞen ilk BoŞnak göçlerinin tam tarihi bilinmemekle birlikte yaklaŞık olarak bir buçuk asırdır (150 yıl) BoŞnakların Yenibosna‟da yaŞadıkları belirtilmektedir. Önceleri BoŞnak nüfus 35-40 hanede yaŞamakta iken bu sayı günümüzde 170 hane civarına ulaŞmıŞtır. Bölgede yaklaŞık 100 kadar BoŞnak‟ın yaŞadığı düŞünülmektedir. Eski adı Bosna-ı Cedid olan köye, BoŞnaklar kendi aralarında Dzedida (Cedida) demektedir.( Editörün notu: köyün 2021 nufusu 375’dir,)

“Akköprü 70‟ten sonra Kürtler ile birlikte karışıyor(…)Akköprü‟nün adı şimdi Yenibosna Mahallesi olarak geçiyor. Bosna-ı Cedidâ da denirdi. Orası Boşnak köyüdür zaten sonradan oraya Manavlar ve Kürtler gelmiş. Eskiden orası çok sulak kötü bir araziydi. Eskiden orası komple göl gibiydi baraj yapılmadan önce Süleyman Demirel döneminde oraya baraj yapılıyor daha sonra oralar tarım arazisi haline geliyor. Oradaki su Porsuk‟a aktarılıyor. Geçimlerini eskiden balıkçılıkla sağlıyorlardı” R. Yördem (kişisel iletişim, 26 Kasım 2018).

Yenibosna günümüzde Manav, Kürt ve Boşnakların bulunduğu bir bölgedir. Köyde yaşayan bazı Boşnak sülaleler daha önceki yıllarda Yenibosna‟dan Kütahya merkeze, özellikle Germiyan Konağı civarına yerleşmişlerdir. Köyde yaşayan Boşnaklar arasında özellikle Bal (Zeçoviç), Aktaş (Alibašiç), Yakış (Bašagiç ), Tetik (Dzindoviç), Gürkaş (Kašiç), Dizdar (Gaçaniç), Sarıçın (Dupoviç), Çelik ve Bayraklar aileleri bulunmaktadır.

Yenibosna‟da yaşamakta olan Hacı Orhan Aktaş ve eşi Şefika Aktaş‟ın aileleri ve sülaleleri de göçün sıkıntılı zamanlarını çekerek pek çok acı yaşamıştır. 1942 doğumlu Orhan Aktaş, dedesinin 1310 yılında Bosna‟dan geldiğini ve babasının 1329 yılında burada doğduğunu söylemektedir. Annesinin doğum yılını hatırlayamamakla birlikte KašiĤ sülalesine mensup olduğunu bilmektedir. Babası henüz üç yaşındayken dedesinin savaşa gittiğini ve bir daha kendisinden haber alınamadığını belirtmiştir. Dedesinin belki Yemen Cephesi, belki Sarıkamış Harekâtı
ya da Çanakkale Savaşı‟nda şehit olmuş olabileceğini düşünmektedir. Orhan Aktaş‟ın eşi Şefika Aktaş‟ın ailesi ise Bulgaristan göçmenidir. 1950 doğumlu Şefika Aktaş‟ın dedeleri Bulgaristan‟dan gelerek eski adı Devlez olarak bilinen Bozüyük‟ün Örnek Köyüne yerleşmişlerdir. Daha sonraları Şefika Aktaş henüz çocuk yaşlardayken babasının iş imkânları sebebiyle Kütahya‟ya gelmişlerdir.

Yenibosna‟dan merkeze yerleşmiş olan Nebahat Yakış, 1936 yılında köyde doğmuştur. Rahmetli eşi Kasım Yakış, (Bašagiç) sülalesinden kendisi ve ailesi Tetik‟lerden (Dzindoviç) gelmektedir. Nebahat Yakış, ailesinin Bosna‟dan Yeni Foçaya göç ettiklerini daha sonraki yıllarda da Yenibosna‟ya geldiklerini belirtmektedir. Bosna‟dan ilk göç ettiklerinde annesinin henüz dokuz yaşında ve dört kardeş olduğunu, ayrıca dede ve ninelerine dair bir bilgi hatırlamadığını söylemektedir. Kendisi uzun yıllar Yenibosna‟da yaşamış olan Nebahat Yakış, özellikle kış aylarını merkezde, yaz aylarını köyde geçirmektedir.
Merkezde yaşamakta olan Meryem Aslan, 1954 doğumludur. Çaycalı Orhan sülalesinden gelmektedirler. Babası ve annesi, Mehmet ile Hatice Orhan‟dır. Dede ve ninesi Tahir ile Saliha Orhan‟ın Bosna-Hersek‟ten göç ederek geldiklerini belirtmiştir.
Ailesi 1935‟li yıllarda Çayca köyünden merkeze yerleşen kendisi Kütahya merkezde doğup büyüyen Murat Tekin de, babası Asım Tekin‟in Yenibosnalı, annesi Emine Narin‟in Çaycalı olduğunu söylemektedir. “Ben Çayca‟dan kopalı çok uzun zaman oldu. Annem babam sağ iken bundan kırk sene önce falan giderdik, düğünlere giderdik. Gelir giderdik ama ondan sonra bir daha koptuk…. Onlar (ailesi) 1935‟lerde falan köyden göçmüşler şehire…. Babam Yugoslavya‟lı, Saraybosna‟lı orada doğmuş. Babam buraya geldiğinde yedi yaşındaymış büyük abileri on altı yaşındaymış bir de küçük kardeşleri var, o da beş yaşındaymış buraya geldiklerinde. Akköprü‟ye gelmişler. Annem de Çayca‟da” M. Tekin (kişisel iletişim, 26 Kasım 2018). Murat Tekin, merkezde doğup büyümesi sebebiyle eskiye ait pek çok şeyi bilmediğini ya da unuttuğunu söylemektedir. Günümüzde aktarlık yapmaktadır.

Köylerin genel nüfusu ve Boşnakların sayıları göz önünde bulundurulduğunda, eski zamanlara oranla Boşnak nüfusun giderek azaldığı görülmüştür. Köyde yaşayan yaşlı kesimin vefat ettiği, gençlerin şehir merkezlerine
yerleştiği öğrenilmiştir. Halen günümüzde köyde ikamet etmekte olan Boşnaklar bile özellikle kış aylarını merkezdeki akrabalarının yanında geçirebilmektedir. Köye yaz mevsiminde özellikle hafta sonları ve tatil günleri geri dönüldüğü söylenmektedir. Boşnak nüfusun azlığı, kültürel ve tarihsel bilgi ile birikimin çoğunu olumsuz yönde
etkilemektedir. Genç Boşnakların geçmiş hakkında yeterli bilgisi olmazken, hayatta olan yaşlı Boşnakların da pek çok detayı hatırlayamadıkları görülmüştür.

TARİH ÖĞRETMENİ VE AYRICA BOŞNAK TARİHİ ARAŞTIRMACISI 

ŞEVKET KOÇ